Tradycje górnicze

Z górnictwem, jako jednym z najstarszych zawodów, związana jest wielowiekowa tradycja dotycząca obrzędów, symboli, legend, organizacji.

Święta Barbara. Według legendy ta nieprzeciętnej urody dziewczyna, żyjąca na przełomie III i IV wieku, została przez swego ojca - Dioskura, władcę krainy Nikodemia, ścięta mieczem za przejście na chrześcijaństwo. W czasie tej okrutnej egzekucji piorun zabił jej ojca. Jak głosi legenda dlatego właśnie święta Barbara jest patronką ludzi "narażonych na wybuchy": artylerzystów, górników, pracowników prochowni. Górnicy przyjęli Ją za patronkę także dlatego, że podczas jednej z ucieczek przed prześladowaniami schroniła się wśród skalników. Patronat św. Barbary przyjęli górnicy prawie na całym świecie, a jej kult do Polski przybył w średniowieczu z terenów dzisiejszych Czech. Dla wszystkich zatrudnionych w górnictwie 4 grudnia jest dniem wolnym od pracy i poświęconym wypoczynkowi po całorocznym trudzie. Wtedy też odbywa się wiele, związanych z tradycją uroczystości, zwanych Barbórką.

Skarbek albo Skarbnik to duch kopalnianych podziemi, znany wśród ludu śląskiego i krakowskiego. Ten siwobrody starzec jest przedstawiany zarówno jako dobry opiekun pracujących pod ziemią, jak też jako groźny i mściwy władca dusz górników, którzy zginęli w kopalni. Wszelkie skarby, kruszce znajdujące się w podziemiach również według legend należą do Skarbnika (Skarbka).

Barwy górnicze to czerń i zieleń. Pierwsza jest symbolem podziemnych ciemności, a druga górniczych tęsknot za zielenią lasów i pól, w czasie pracy pod ziemią.

Godłem górników jest perlik (młot) i żelazko (krótki kilof). Służyły one górnikom do rozbijania rud i węgla.

Skok przez skórę to obrzęd przyjmowania adeptów (lisów) do stanu górniczego. Odbywało się to w gospodzie na szychcie piwnej. Adepci doprowadzani byli w śpiewnym korowodzie przez lis- majora przed oblicze starych kopaczów (starych strzech). Po egzaminie kandydat wykonywał skok przez skórę, po czym następowało pasowanie na górnika. Do stołu biesiadnego doprowadzał go ojciec piwny. Obecnie skok przez skórę jest kultywowany w ramach uroczystości Barbórkowych. Do stanu górniczego przyjmowani są uczniowie szkół górniczych.

Mundur górniczy wprowadzony został w XVIII wieku w górniczych okręgach Niemiec. Natomiast na ziemiach polskich kwestie umundurowania wyjaśniono w przepisach do ustawy o Korpusie Górniczym z 1817 r. Były różne mundury dla poszczególnych kategorii pracowników górnictwa. Ustanowiony w 1949 r., a nawiązujący do munduru z końca XIX wieku, honorowy czarny mundur galowy ozdobiony jest wieloma wystylizowanymi dekoracjami, które nawiązują do dawnej odzieży roboczej, w której pełniły konkretne funkcje użytkowe. I tak miotełka do czyszczenia otworów strzałowych, którą górnik trzymał zatkniętą za taśmę na kapeluszu, zamieniła się w pióropusz. Krótka pelerynka to pozostałość kapy chroniącej przed wodą lejącą się ze stropu. Zakładki na piersiach i rękawach służyły do wtykania za nie lontu i krzesiwa niezbędnych przy robotach strzałowych. Stałym dodatkiem munduru galowego jest szpada górnicza. Obecnie, oprócz munduru galowego, używany jest tzw. mundur służbowy w kolorze stalowym. Dystynkcje na nim świadczą o posiadanym stopniu górniczym.

Militaria górnicze to: barda, szpada i kordelas. Barda (topór) spełniał rolę narzędzia pracy oraz funkcję militarną i paradną. Górnicy (gwarkowie), jako ludzie stanu wolnego, mieli obowiązek stawić się uzbrojeni na wezwanie księcia. Szpada była noszona przez żupników i górmistrzów żup solnych w Wieliczce, mimo licznych protestów szlachty na sejmikach. W XIX wieku została uznana jako część umundurowania członków Królewskiego Korpusu Górniczego w Królestwie Polskim. Kordelas nosili uczniowie Akademii Górniczej w Kielcach. Obecnie szpady i kordziki górnicze nadawane są za wybitne osiągnięcia i długoletnią pracę w kopalni.

Barbórka. W dniu św. Barbary górnicy wystrojeni w paradne stroje w porządku wojskowym, ze sztandarem i orkiestrą, maszerowali do kościoła. Po powrocie w karczmie następowało mianowanie nowych rębaczy, którym przypinano dodatkowy guzik do kołnierza munduru ładowacza oraz opasywano skórą górniczą. Potem następowała biesiada. Tradycja Barbórki jest starannie kultywowana we wszystkich ośrodkach górniczych, a pochody lisów, skoki przez skórę, karczmy piwne, zabawy górnicze są jej stałymi elementami.

Deputat Barbórkowy. Raz do roku na górnicze biesiady zjeżdżali możnowładcy. Z tej okazji kopacze otrzymywali porcje jadła i napitku. Tradycja przetrwała w formie wydawania obiadów z kuchni przy żupach. W roku 1920 urzędowo ustanowiono deputat barbórkowy: ćwiartkę wódki, 20 dkg kiełbasy i dwie bułki.

Karta Górnika to specjalne przywileje i wyróżnienia w zakresie płac, praw honorowych, opieki socjalnej i zdrowotnej, emerytur i wypoczynku górników, wprowadzone Uchwałą Rady Ministrów z 30 listopada 1949 r.

Szychta górnicza, czyli praca. Po felezunku (podziale pracy) w cechowni (sala zborna załogi na powierzchni) zjeżdżano na dół. Najpierw, celem przyzwyczajenia do ciemności, zasiadano na podszybiu. Tu odbywała się narada robocza czyli ugwarzenie górnicze. Stąd wywodzi się nazwa gwarek.

Zawód górniczy od wieków był zhierarchizowany. Żupnik najczęściej wywodził się z magnaterii. Natomiast kopacze, chociaż wszyscy byli ludźmi wolnymi, przestrzegali przynależności do poszczególnego stopnia wtajemniczenia górniczego. W czasie "ugwarzenia" czy spotkania w karczmie dozór, rębacze czy uczniowie zasiadali każdy w swojej grupie. Utrzymaniem tradycji oraz docenieniem posiadanych kwalifikacji są nadawane obecnie stopnie górnicze:

1. generalny dyrektor górnictwa;
2. generalny dyrektor górniczy;
3. dyrektor górniczy;
4. inżynier górniczy;
5. technik górniczy;
6. górnik;
7. aspirant górniczy.
Każdy ze stopni różni się między sobą ilością "młotków" - od jednego do trzech. Wyjątkiem jest stopień generalnego dyrektora górnictwa, z którego ten wyższy ma w złotym obramowaniu złoty liść dębowy i jeden "młotek", a ten niższy ma cztery "młotki".

Z wyżej wymienionymi stopniami łączą się dystynkcje na mundurach galowych i służbowych. Dotyczy to wystroju ich "patek" i czapek oraz ilości "młotków" na "patkach" i czapkach mundurów służbowych. Świadczy to również o stopniu w danej grupie, np. trzy "młotki" inżyniera górniczego oznaczają "inżyniera górniczego I stopnia", a jeden "młotek" inżyniera górniczego III stopnia.
Pióropusz czaka munduru galowego aspirantów i górników jest koloru czarnego, techników, inżynierów i dyrektorów górniczych koloru białego, generalnego dyrektora górniczego i generalnego dyrektora górnictwa - zielony a orkiestry - czerwony.
Czarne "patki", oprócz wspomnianych wyżej "młotków", mają dodatkowy element w kolorze złotym:

jeden wąski pasek - aspirant górniczy;

jeden szeroki pasek - górnik;

jeden pasek ząbkowany - technik górniczy;

jeden pasek ząbkowany i jeden wąski pasek - inżynier górniczy;

jeden pasek ząbkowany i dwa paski wąskie - dyrektor górniczy;

wężyk generalski - generalny dyrektor górniczy;

wężyk generalski i złote obramowanie patki - jeden z generalnych dyrektorów górnictwa.